1
Me vil at fisken vår skal vekse, være frisk og ha det bra. Ei av utfordringane me har i dag er at ikkje-medikamentell behandling mot lakselus gjev utfordringar med omsyn til fiskevelferd. Det er òg krevjande å ivareta god fiskevelferd for reinsefisk som vert nytta som eit alternativ til ikkje-medikamentell behandling.
Me skal ha ein klar strategi for handtering av lakselus med mål om å betre fiskevelferda og redusere dødelegheita, redusere og forbetre bruken av ikkje-medikamentell behandling og redusere bruken av reinsefisk.
Eide har kontinuerleg fokus på fiskehelse- og velferd og har mellom anna tilsett eigen veterinær med ansvar for fiskehelse- og velferd. Alle anlegga våre er underlagt tilsyn av det norske Mattilsynet og er tilknytt eksterne fiskehelsetenester. Alle anlegga er og sertifiserte etter Global GAP, ein standard som også dekker emne knytt til fiskehelse- og velferd.
Mange av utfordringane innanfor dette området kan sporast tilbake til utfordringa knytt til handtering av lakselus. Lakselus er ein parasitt som finst naturleg i havet og som berre lever på laksefisk. Sidan det er mange oppdrettsfisk sett i samband med tal på vill laksefisk vil det føre til eit smittepress på denne om me har mykje lus i merdane våre. Derfor er det satt strenge grenser til maks tal på lus per fisk. Sidan det er få lus per fisk tek normalt ikkje oppdrettslaksen skade av dette, men behandlinga for å halde lusemengda nede kan føre til stress og skade på laksen, noko som igjen gjer fisken meir mottakeleg for sjukdom samt auka risiko for at fisken døyr. Fleire av behandlingsmetodane mot lakselus har òg andre utfordingar. Medisinbruk har sine utfordringar med potensiell påverknad på ytre miljø og bruk av reinsefisk har sine eigne fiskevelferdsutfordringar.
Vår strategi for handtering av lakselus inneheldt fem ulike kategoriar av tiltak, det alle har sine fordelar og ulemper. Kvar lokasjon har sin eigen strategi tilpassa dei lokale forholda.
Me har mål om å ha under 0,1 kjønnsmodne holus per fisk på alle våre lokalitetar i perioden når den ville laksen og sjøauren vandrar ut og alle lokalitetar skal telle og rapportere lusetal kvar veke.
Me forsøker å handtere lusa gjennom førebygging så langt det let seg gjere. Dette er normalt betre både for fisken og for miljøet. Førebygging er derimot svært krevjande, og krev ei rekkje ulike tiltak, store investeringar og mykje kunnskap og erfaring.
Me nyttar ein kombinasjon av genetikk, fôr, større smolt, strategisk tid for utsett, luseskjørt, og investering i utvikling av lukka anlegg for å førebyggje lusepåslag.
Eide har dei seinare åra investert store beløp i førebygging. Me er i sluttfasen av bygging av eit RAS-anlegg for produksjon av stor smolt gjennom det tilknytte selskapet Ænes Inkubator AS, og me har investert i mellom anna tubemerdar og lukka anlegg i sjø. Me har og investert i sensorikk og datainnsamling for å sikre at me har best mogeleg avgjerdsgrunnlag.
Når førebygging åleine ikkje er tilstrekkeleg nyttar me mellom anna reinsefisk. Reinsefisken er ein av naturen sine eigne avlusingsmetodar, der ulike fiskeartar lever av å ete lakselus frå laksen. Bruk av reinsefisk er svært skånsamt for laksen, men det er krevjande å sikre god fiskevelferd for reinsefisken i laksemerden, og ein stor del av reinsefisken døyr i merden.
Ved bruk av villfanga reinsefisk må ein i tillegg ta omsyn til bestanden av desse artane. Reinsefisk er framleis eit nødvendig verktøy for å handtere lakselusa, men me har mål om å redusere bruken ytterlegare og betre forholda for reinsefisken i merden. Reinsefisken har eigne skjulestadar i merden der den kan kvile og får eige fôr.
Bruken av reinsefisk auka i 2022 samanlikna med 2021. Hovudårsaka til auka bruk av reinsefisk er auka produksjon av laks og at me frå 2022 òg har fått tilgang på oppdretta leppefisk (Berggylte). Oppdretta leppefisk er tilgjengeleg også utanfor sesongen for villfanga leppefisk, og bidreg til å redusere presset på ville bestandar av reinsefisk.
Dersom heller ikkje reinsefisk er tilstrekkeleg til å halde talet på lus lågt nok, nyttar me ikkje-medikamentelle behandlingar som for eksempel med termisk behandling med temperert vatn, behandling med ferskvatn eller ei kombinasjon av desse. Desse metodane har ingen påverknad på miljøet, men det er stressande for fisken å verte handtert og behandla. Mykje av dødelegheita i næringa er og knytt til denne typen behandlingar. Bruk av ikkje-medikamentelle behandlingsmetodar er miljøvennlege og viktige verktøy i lusestrategien, men me arbeidar målretta for å forbetre både teknologien og gjennomføringa slik at desse skal verte meir skånsame for fisken.
Etter fleire år med store investeringar i førebyggande tiltak har me dei siste to åra sett ei reduksjon i bruk av reaktive tiltak. Stadig lågare tillatne lusegrenser bidreg til at det framleis er eit høgt tal på behandlingar sjølv med mange førebyggande tiltak og bruk av reinsefisk.
Dersom bruk av ikkje-medikamentelle behandlingar ikkje er forsvarleg, for eksempel av omsyn til fiskevelferd, så kan bruk av medikamentell behandling være eit alternativ. Medikamenta er skånsame for laksen, men lakselusa er tilpassingsdyktige og vert fort resistent mot medisinar. Nokre av medikamenta kan og potensielt påverke miljøet og artane rundt anlegga, så me ønsker å minimere bruken ut ifrå eit føre var prinsipp. Me har mål om maks éi medikamentell behandling per produksjonssyklus.
Målet om maks ei medikamentell behandling mot lus per produksjonssyklus vart nådd i 2022. Dette har vore medikament tilsett gjennom fôret, det er ikkje nytta medikamentell badebehandling mot lus i perioden. Ingen av dei medikamentelle behandlingane som vert nytta inneheld antibiotika.
Dersom medikament heller ikkje kan nyttast er siste utveg å framskunda slaktinga.
Me har satt oss klare og ambisiøse mål for å redusere dødelegheita i produksjonen vår. Me har mål om å ha under 5 % dødelegheit frå utsett i sjø og til fisken er slakteklar (i prosent av utsett fisk) og ein nullvisjon for rømming av fisk.
Me arbeidar systematisk og grundig med å sikre god fiskevelferd og å redusere dødelegheita, gjennom alt frå val av genetikk, vaksiner og fôr til å redusere talet på avlusingar og å forbetre sjølve avlusingsoperasjonane. Den daude fisken vert undersøkt og kategorisert, og utviklinga vert følgt tett over tid. Hendingar som fører til unormalt høg dødelegheit, vert rapporter til Mattilsynet. Eide investerer òg i storskala datafangst gjennom ei rekke sensorar i merdane som kontinuerleg loggar miljøforholda til fisken, mellom anna salinitet, oksygenverdiar og straum for å kunne lære og sjå nye samanhengar som skal hjelpe oss å forbetre oss.
Dei tre største bidragsytarane til dødelegheita er lusebehandling (ikkje medikamentelle behandlingar), vintersår og fiskesjukdommar som Pancreas Disease (PD) og kardiomyopatisyndrom (CMS).
For å redusere dødelegheita knytt til lusebehandling jobbar me langs tre dimensjonar, der det første og viktigaste handlar om å unngå behandling ved å førebygge mot lakselus. Deretter arbeidar me med å forbetre sjølve behandlingsoperasjonane slik at denne vært meir skånsam for fisken. I tillegg har me investert i beredskapsfartøy til bruk under behandling mot lakselus for å hjelpe oss å slakte svak fisk som elles kunne døydd av behandlinga.
For å redusere dødelegheit frå vintersår nyttar me funksjonelle fôr som skal bidra til å styrke slimlaget på fisken. I tillegg er det viktig å unngå handtering som for eksempel behandling mot lus, sortering eller flytting av fisk med sår. Vintersåra skyldast ein bakterie og såra gror naturleg når temperaturen i vatnet stig igjen mot våren.
For å redusere dødelegheit knytt til andre sjukdommar har me fokus på å nytte siste tilgjengelege vaksiner, samt ha eit høgt fokus på biosikkerheit gjennom heile produksjonen.
Tiltaka som er gjennomført har gjeve ei betydeleg reduksjon i dødelegheit samanlikna med nivåa i 2017-2019. Etter vår vurdering er hovudårsaka til nedgangen kontinuerleg fokus på biosikkerheit og dødelegheit frå alle dei tilsette, frå leiing til røktar. I tillegg har bruk av beredskapsfartøy og ei reduksjon i tal på behandlingar mot lakselus vore viktige. Til tross for reduksjonen gjer høg dødelegheit på enkeltlokalitetar at me endå ikkje er i mål og me vil vidareføre tiltak og fokus i 2023 for å komme endå lågare.
2
Ut ifrå ei føre var haldning ynskjer me å minimere bruken av kjemikaliar og legemiddel og har eit mål om å ikkje nytte meir enn ei medikamentell behandling mot lus per produksjonssyklus. Me har òg vedteke å ikkje nytte kopparimpregnerte nøter samt ikkje bruke antibiotika til fisken vår.
I oppdrettsbransjen nyttar me ulike kjemikaliar m.a. til ensilering av dødfisk, bedøving av fisk i samband med vaksinering og luseteljing samt vaske- og desinfeksjonsmiddel. I enkelte tilfelle nyttar me også legemiddel som behandling mot sjukdom eller lakselus.
Me risikovurderer alle kjemikaliar og legemiddel som er i bruk og set inn tiltak for å redusere risikoen for utslepp til miljø eller skade for folk eller fisk. Me har òg eit eige system for handtering av slike stoff som skal sikre at alle som nyttar dei har fått tilstrekkeleg opplæring, har riktig verneutstyr og tilgang på produktdatablad.
Me har ut ifrå føre var prinsippet mål om å ikkje nytte kopparbasert notimpregnering. Koppar er eit metall som har lang nedbrytingstid og som derfor kan ha negative konsekvensar for havbotnen under anlegga. For å klare å nå målet har me sørga for å ha ekstra kapasitet til spyling av nøtene.
For å redusere bruken av legemiddel til bruk mot lus nyttar me førebyggande tiltak og ikkje-medikamentell behandling så langt det let seg gjere. Me har mål om maks ei medikamentell behandling mot lus per produksjonssyklus.
I 2022 har me nytta to ulike produkt mot lus, begge tilsette gjennom fôret, dette gjeld produkta Slice og Releeze. Slice inneheld virkestoffet Emamectin-benzoat mens releeze inneheld virkestoffet Diflubenzuron. Organismer som potensielt kan påvirkes negativt av flubenzuroner er krepsdyr (krabbe, reke, sjøkreps, hummer, tangloppe mv.). Det vert etter eit føre-var prinsipp ikkje gjort behandlingar i periodar der krepsdyr skiftar skall og potensielt er sårbare mot flubenzuroner.
All bruk av medikamentell behandling mot lus skjer berre på bakgrunn av resept som er utskrive av veterinær eller fiskehelsebiolog i tråd med krav ai lov om dyrehelsepersonell. I samband med utskriving av reseptar vert det gjort ei skriftleg vurdering av om bruken er forsvarleg som omfattar både effekt på omkringliggande miljø i tråd med krava i forskrift om drift akvakulturanlegg, ei vurdering av eventuell resistens mot legemidla for å sikre at behandlinga skal ha tilstrekkeleg effekt og ei vurdering opp mot mattryggleik.
Medisinbruken er kraftig redusert gjennom det siste tiåret. Sidan 2016 har det ikkje vore gjennomført badebehandling mot lus og bruk av medisin tilsett gjennom fôret er òg kraftig redusert samanlikna med tidlegare praksis og ligg no på eit stabilt lågt nivå.
Målet om maks ei medikamentell behandling per produksjonssyklus vart nådd både i 2021 og 2022. Det er ikkje nytta antibiotika eller kopparimpregnerte nøter
3
Me har ein nullvisjon for rømming av fisk frå våre anlegg. I tillegg har me mål om å bidra til og auka kunnskaps-grunnlaget om havbruksnæringa sin påverknad på vill laksefisk. Me har òg mål om å oppfylle dei strenge vilkåra for «grønt lys» på alle våre lokalitetar uavhengig av området sin trafikklysstatus.
Villaksen har vore her i Noreg sidan førre istid, og har sidan vore av stor betydning for oss menneske som har levd her. Atlantisk laks er den einaste ville arten av laks i Europa, og om lag 1/3 av populasjonen er i Noreg. Me er opptekne av å ta vare på vill laks og forsøker å ha minst mogeleg negativ påverknad. Det er mange faktorar som påverkar den ville laksefisken, men når det gjeld oppdrett er det i hovudsak rømming av oppdrettslaks og spreiing av lakselus frå oppdrettslaks til vill laksefisk, som er dei to viktigaste risikoane for påverknad.
Me arbeider systematisk med risikovurdering av operasjonar, opplæring og preventivt vedlikehald og ettersyn av utstyret vårt for å førebygge rømming. Alle våre anlegg følgjer gjeldande tekniske standardar.
Me er med på ei rekke ulike overvakingsprogram for vill laksefisk og sjøaure for å bidra til å auke kunnskapsgrunnlaget om påverknaden frå oppdrett på vill laksefisk og om bestands-utvikling, vandringsmønster og prematur tilbakevandring av laks og sjøaure i vår region. Eit av desse, «SalmonTracking» SalmonTracking observerer vandringsmønster og bestandsutvikling til vill laks og sjøaure gjennom bruk av mellom anna kamera, datachip og radiomerking, antenner i vassdrag og registreringsbøyer i fjord- og kystmiljø. Bestandsutviklinga og vandringsmønster vert overvaka i 10 elver i regionen, og prematur tilbakevandring i 40 elver. Både vill laks og sjøaure vert overvaka. I prosjektet deltek mellom anna UiB, UiS, UiT, NTNU, NMBU, Akvaplan Niva, Rådgivande Biologer, Inaq og Skandinavisk Naturovervaking.
Me har beredskapsplanar for å minimere skadane av rømming dersom det oppstår. Då har me beredskapslager av gjenfangstnøter og avtalar med lokale fiskarar som skal syte for at me klarar å gjenfange så mange fiskar som mogeleg. Me er medlem av oppdrettsnæringa si samanslutning for utfisking av rømt oppdrettsfisk. Samanslutninga skal bidra til å redusere risikoen for genetisk påverknad frå akvakultur på ville bestandar av laksefisk ved å gjennomføre tiltak i elver der innslaget av rømt fisk er uakseptabelt høgt. Det skal vurderast tiltak der innslaget er meir enn 4% og det skal gjennomførast tiltak der innslaget er meir enn 10%.
Oppdrett av laks og aure medfører spreiing av lakselus og store mengder lakselus kan ha negativ innverknad på vill laks og sjøaure. Eit trafikklyssystem skal fungere som indikator for om påverknaden frå lakselus i oppdrettsanlegg på villfisken er akseptabel eller ikkje. Eide driv i to produksjonsområde (PO3 og PO4) som begge har fått raudt trafikklys av omsyn til vill laks. Me arbeider målretta for å halde lusemengda på eit lågt nivå av omsyn til vill laksefisk gjennom ein kombinasjon av ei rekke tiltak. Alt frå investering i større smolt og luseskjørt som førebyggande tiltak, til bruk av reinsefisk, ikkje-medikamentell og medikamentell behandling. Ei utfordringa er at alle dagens metodar har sine bakdelar. Dei medikamentelle gjev resistens, medan dei ikkje-medikamentelle kan medføre stress og skade for fisken. Reinsefisk er naturens eigen avlusar, men det er vanskeleg å gje reinsefisken gode tilhøve i merden. Me har derfor tru på at samarbeid, ny teknologi og store datamengder er ein viktig del av løysinga. Me testar derfor aktivt ut ei rekke nye produkt og løysingar som skal hjelpe mot lus og deltek aktivt i fleire store samarbeids- og forskingsprosjekt retta mot å få betre kunnskap om, og kontroll på lakselusa.
Me har ikkje hatt hendingar som har medført rømming av fisk i 2022. Me oppfylte dei strenge kriteria for berekraftig vekst uavhengig av tilstanden i området på heile åtte av til saman elleve av Eide sine sjølokalitetar. Det gjennomsnittlege nivået på vaksne holus på våre sjølokalitetar har i 2022 vore på nivå med dei føregåande åra.
4
Me har mål om å minimere negativ påverknad på andre artar. Utover påverknad på vill laks frå spreiing av lakselus har etter vår vurdering ikkje våre akvakulturanlegg vesentleg negativ påverknad på andre artar. Me opererer heller ikkje i verna område. Me kan likevel alltid bli betre, og det er fleire område der me har lite kunnskap som tilseier at det er fornuftig å ha ei føre-var haldning.
I forkant av at eit akvakulturanlegg vert etablert vert det gjennomført omfattande undersøkingar og konsekvensutgreiingar for å sikre at ein ikkje etablerer anlegg i nærleiken av truga artar. Etter at anlegget er etablert vert det gjort jamlege undersøkingar, mellom anna ved prøvetaking på havbotnen under anlegga.
Eit viktig tiltak er å redusere bruken av villfanga reinsefisk, både av omsyn til dyrevelferd for reinsefisken, og av eit føre-var prinsipp av omsyn til potensiell negativ påverknad på ville bestandar av reinsefisk som for eksempel Berggylte. Me har fokus på å førebyggje mot lus og har starta å nytte oppdretta Berggylte som eit alternativ til villfanga, men det er p.t. berre tilgjengelege i små volum.
Laksen er frå naturen si side ein kjøttetande fisk og har derfor behov for ein del marine råvarer i fôret, typisk som fiskeolje og fiskemjøl. Desse råvarene kjem delvis frå avskjer og biprodukt frå annan fiskeindustri, og delvis ved bruk av heil fisk som anten ikkje er eigna eller attraktiv for direkte humant konsum. Dei marine råvarene bidreg mellom anna med viktige omega-3 feittsyrer (EPA og DHA) som laksen treng. Me nyttar også algeolje i vårt fôr, som kjelde til Omega-3 og ein substitutt for fiskeolje.
Produksjon av fiskemjøl og –olje frå heil vill fisk vil ha ein påverknad på dei ville fiskebestandane. For å minimere denne kjøper me fôret vårt frå anerkjente internasjonale fôrleverandørar med gode rutinar for å sikre at råvarene er frå berekraftige fiskeri og anten er sertifiserte, eller på veg til å bli sertifiserte, av internasjonale standardar. Dei mest nytta er MarinTrust og MSC. FIP og MarinTrust IP er forbetringsprogram med mål om å sertifisere eit fiskeri. Forbetringsprogram er viktige for å bidra til at også utviklingsland med mindre regulerte fiskeri har ein realistisk veg for å kunne selje sine produkt på verdsmarknaden. Til tross for desse tiltaka er det inga tvil om at tilgang på nok marine råvarer frå berekraftige fiskeri er ei stor utfordring for all akvakultur. Dette er ei av årsakene til at me gjennom vårt dotterselskap Norforsk, forskar på nye og meir berekraftige fôrråvarer. Det kan du lese meir om i seksjonen om Framtid.
5
Me skal ha ei ansvarleg tilnærming til kjøp av fôr og stille krav til våre fôrleverandørar om å ikkje bidra til avskoging og endring av nye landområde, særleg ikkje i sårbare land og viktige naturområde som for eksempel regnskog. Me skal ta sjølvstendige val for vårt fôr og gjere eigne undersøkingar og revisjonar ved behov.
I tillegg skal me bidra til å identifisere og realisere mogelegheiter for positive endringar, som eksempelvis tilbakeføring av skog (reforestation), tilbakeføring av myrområde, være pådrivar for regenerativ eller økologisk jordbrukspraksis og auka bruk av nye og meir berekraftige råvarer.
Sjølv om laksen frå naturen si side er ein kjøttetar, må me òg nytte ein del plantebaserte råvarer i fôret. Dette skuldast at marine råvarer som fiskemjøl og –olje er avgrensa ressursar.
Ei viktig, men omstridt plantebasert fôrråvare er soya. Bruk av soya har vore viktig for å redusere bruken av fiskemjøl, sidan soya, når den vært raffinert til soyaproteinkonsentrat (SPC), er ei svært god kjelde til protein. Soya er òg den mest effektive planteråvara me har med tanke på avling per dekar. Det er derimot to utfordringar med bruk av soya:
Den første utfordringa handlar om at mykje av soyaen som vert nytta til fiskefôr kjem frå Brasil, eit land som har hatt store utfordringar med avskoging i Amazonas i seinare tid. Sjølv om all soya til bruk i norsk laksefôr er sertifisert som avskogings-fri og GMO-fri (Proterra-sertifisering) så er det krevjande for eit selskap som Eide å sikre at me har gode nok rutinar på dette området, særleg i tider prega av politisk uro og ein uoversiktleg situasjon på bakken i Brasil. Me har difor vald å inntil vidare ikkje nytte soya frå Brasil i vårt fôr. Som alternativ nyttar me ei kombinasjon av Europeisk soya, kveitegluten og fiskemjøl. Dette har ein ekstra kostnad for oss, men gjev ei ekstra trykkleik for at laks frå Eide ikkje på nokon måte bidreg til avskoging av regnskog.
Den andre utfordringa med soya er at dette er ei planteråvare med mange antinæringsstoff som kan være vanskeleg å fordøye for laksen. Det er ei av årsakene til at det heller vært nytta soyaproteinkonsentrat, og ei av årsakene til at me gjennom vårt FoU-selskap Norforsk mellom anna forskar på bruk av fermentert soya for å gjere råvara betre for fisken.
Me tek òg omsyn til endring av økosystem når me lagar våre klimarekneskap. All endring av areal frå for eksempel skog, myr eller regnskog til jordbruksareal medfører at det vært frigitt CO2 til atmosfæren. Dette eingongsutsleppet som skuldast arealendringa krev me at vært inkludert i klimaavtrykket til fôret som våre fôrleverandørar rapporterer til oss. Normalt vert desse eingongsutsleppa fordelte over ein periode på 20 år etter at arealet vart endra. Dette kan du lese meir om i vårt klimarekneskap, eller i avsnittet om karbonavtrykk i denne rapporten.
Gjennom at me er sertifiserte som ei karbonnøytral bedrift og tilbyr karbonnøytral laks støttar me ulike prosjekt som skal både redusere CO2-utelepp og tilbakeføre økosystem. Me har mellom anna støtta prosjektet Seneca Meadows i USA som tilbakefører våtmarksområde og produserer rein elektrisitet frå metangass som elles ville vorte frigitt til atmosfæren gjennom lekkasje frå avfallsdeponi. Me støttar òg skogprosjektet Darkwoods i Canada for å bidra til å bevare kritiske økosystem og hindre utslepp av CO2 frå avskoging. Dette er noko av det du bidreg til å støtte når du kjøper ein sertifisert karbonnøytral Mamasea® laks hjå oss.
Me trur at verda må endre måten me produserer maten vår på, særleg det intensive industrielle landbruket, som òg produserer råvarer til vårt fôr. Derfor er me òg pilotkunde for eit prosjekt med regenerativt jordbruk i Storbritannia. Dette bidreg òg positivt til økosystema i området, særleg for insekt og pollinatorar. Du kan lese meir om dette prosjektet under avsnittet om jordhelse.
